 |
|
ताम्रपट हि काळाचा मोठा व्यापक व समावेशक पट मांडणारी रंगनाथ पठारे यांची एक दमदार कादंबरी आहे. कादंबरीची प्रथमआवृत्ती १९९४ ची आहे. जेव्हा आम्ही शाळेत होतो. म्हणजे ती जेव्हा आली तेव्हा त्यावर काय ज्या चर्चा झाल्या असतील वा जे काही त्यावर लिहून आले असेल तर ते तेव्हा आमच्या परिघाबाहेरचे होते. ते निश्चितच मला माहिती नाही. १९९९ साली ताम्रपटला साहित्य अकादमी मिळाला तेव्हा पूसटस वृत्तपत्रात वाचल्याचे आठवते. त्यानंतर थेट mpsc चा अभ्यास करतांना साहित्य अकादमी पुरस्कारप्राप्त लेखक व त्यांचे पुस्तक यात ताम्रपटचे नाव पुन्हा वाचण्यात आले. काहीनाकाही कारणांमुळे ताम्रपट वाचण्याची राहून जात होती. दरम्यान रंगनाथ पठारे सरांचे बरीच पुस्तके वाचण्यात आली. मध्यंतरी पठारे सरांच्याच हस्ते माझ्या ‘अस्वस्थ क्षणांचे पाश’ या कवितासंग्रहाचे प्रकाशन झाले. त्यालाही आता ८-९ वर्ष होऊन गेली. अखेर या दिवाळीत सर्व दिवाळी अंक बाजूला सारून फक्त ताम्रपट हाती घेतली आणि मराठी कादंबरीतील एक मैलाचा दगड ठरणारी कादंबरी वाचून संपवली. एक समाधान लाभले. काहीतरी भक्कम चांगले वाचून झाल्याचे समाधान होते ते. कादंबरीच्या प्रकाशनानंतर तब्बल २८ वर्षांनी मी ती वाचली. ही एक विशाल कादंबरी आहे. विशाल या अर्थी कि ती तब्बल ८५१ पानांची आहे. दोन तीन वर्षांपूर्वी पठारे सरांची सातपाटील कुलवृत्तांत वाचली. ती देखील तब्बल ७९६ पानांची आहे.
ताम्रपट व सातपाटील या दोन्ही कादंबरींचे एक वैशिष्ट्य म्हणजे काळाचा दीर्घ पट त्या आपल्यापुढे मांडतात. सातपाटील ईस.१२८९ ते २०१९ या भव्य कालपटावर पसरलेली आहे. तर ताम्रपट १९४२ ते १९७९ या कालपटावर पसरलेली आहे. कदाचित ताम्रपट मध्ये दीर्घ काळाचे कवेत घेतलेले अवकाश सातपाटील मध्ये अधिकच विस्तारलेले दिसते. किंबहुना इतका भव्य पट यशस्वीपणे मांडता येऊ शकतो हा आत्मविश्वास लेखकाला आधीच्याच कादंबरीमुळे मिळाला असणर हे नक्की.
दोन्ही कादंबरींची दुसरे वैशिष्ट्य म्हणजे- भारतीय इतिहासातील राजकीय सांस्कृतिक सामाजिक ज्या काही घटना झालेल्या आहेत त्यांचा वापर कादंबरीत झालेला दिसतो. पण तरीही त्यात मला एक नोंद करावीशी वाटते कि लेखक त्या मोठ्या घटना व व्यक्तींचा वापर कादंबरीतील गोष्ट फुलवण्यासाठी करत आहे. दुसऱ्या शब्दात सांगायचे म्हटले तर
इतिहासातील सत्य घटना या एखाद्या background music सारख्या कार्य करतात. त्या tune वर लेखक आपले पात्रांद्वारे त्याच्या मनात असलेली गोष्ट सांगतो. उलट ऐतिहासिक घटना व पट निवडल्यामुळे अधिक ठळकपणे आपली वैचारिकपेरणी करण्यात लेखक यशस्वी होतो. अर्थात विषयाला, पात्रांना व त्यातील अंतरसंबंधांना पुरेपूर न्याय देऊनच लेखकाची गोष्ट पुढे सरकत जाते.
दोन्ही कादंबरीची तिसरे वैशिष्ट्य म्हणजे- एक काळ व त्यातील घटना लिहून झाल्यावर मध्ये अनेक घटना व वर्ष सोडून लेखक काळाच्या पुढच्या टप्प्यात जाऊन तेथील घटना मागच्या पात्रांच्या संदर्भात घेऊन पुन्हा सुरु करतो. आता एकतर या पात्रांच्या आयुष्यात बराच काळ पुढे गेलेला असतो किंवा त्यांची पुढची पिढी आता कार्यरत असते. उदाहरणार्थ ताम्रपटमध्ये १९४२ च्या चळवळीने सुरुवात केल्यावर ते १९४३-४४ ला थांबतात व १९४७ च्या स्वातंत्र्य वर्षावर भाष्य न करता अत्यंत क्रूरपणे सरळ १९५७ पासून सुरु करता. क्रूर या अर्थी कि सामान्य वाचक आता पुढील काळात ज्या घटना अपेक्षित करत असतो त्या न मांडता लेखक सरळ काळाच्या पुढे अनेक वर्षांनी जाऊन काळपटाचा दुसराच तुकडा निवडतो. अर्थात मध्येच चार दोन ओळीत लेखक हा दुवा वाचकाला जोडून देतो. त्यामुळे काळाचे जोडले जाणे शक्य होते. पण वाचतांना तितका धक्का मात्र जाणवतो अर्थात दोन तीन वेळा असे झाले कि मात्र वाचक देखील यात सरावतो. दोन्ही कादंबरीतील हे वैशिष्ट्य विशेष आहेत हे नक्की.
सातपाटील मधील श्रीपती हा पहिला नायक अल्लाउद्दीन खिल्जीच्या पैठनच्या आक्रमणाच्या आसपासच्या काळात आहे व त्यानंतर येणारा साहेबराव निजामशाहीतील 1490 च्या काळाच्या आसपास आहे. त्यानंतर येणारा दशरथ हा नायक 1760 च्या आसपासचा. इतिहासातील देवगिरी, खिल्जी, आदिलशाही, पेशवाई, ब्रिटिश ते २०१९ हा भव्य काळात ते आपल्या नायकांना व सोबत वाचकाला फिरवून आणतात. त्यामुळे एकूणच हि पात्र खऱ्या इतिहासातच होती कि काय या भावतरंगावर ते वाचकाला आणण्यात यशस्वी होतात.
सेम प्रकार हा ताम्रपट मध्ये. अर्थात मी आधी सातपाटील वाचली असल्यामुळे हे उलटे वाटू शकते. पण खरे तर ताम्रपट मधील काळ, इतिहास व आपल्या मनातील गोष्ट यांची बेमालूम मांडणी करण्यात सक्सेस आल्याने हा प्रकार पठारे सरांनी सातपाटील मध्ये वापरला असण्याची शक्यता आहे असे माझे आपले भाबडे मत आहे. ते यासाठी कि पठारे सर व त्यांच्या कादंबऱ्या या साहित्यातील उच्च टोकावर आहेत. मी आपला एक सामान्य वाचक म्हणून हे लिहित आहे. समीक्षा हा प्रकार देखील फार थोर आहे. मी हे आपले जे भावले व वाटले ते लिहिले आहे. कोणाला काय वाटेल त्याचा विचार यात नाही.
असो तर या दिवाळीत मी ताम्रपट वाचली. यात १९४२ च्या चलेजाव चळवळीपासून त्यातही भूमिगत चळवळी पासून सुरुवात होते. तारा तोडणे, पुल उडवणे, स्फोट घडवणे. चळवळीतील लोक त्यांचे एकमेकांशी संबंध... कोठडीतील हाल हे सर्व त्यात येते. पत्री सरकारशी जोडलेली पण तरीही एका जिल्ह्याशी त्यातही नगर जिल्ह्याशी जोडलेली काही पात्र नायक यात आहेत. तत्कालीन राजकारणातील प्रसिद्ध लोक यात कथानकाचा भाग म्हणून येतात. तेही तितक्यापुरतेच. साने गुरुजी येतात, यशवंत राव चव्हाण येतात. एस एम. अच्युत राव पटवर्धन आदी लोक आहेत.
पण यात मुख्य पात्र आहेत नानासाहेब शिरूर वकील, बापूसाहेब, गोविंदराव, भोईटे पाटील,… यात कोणाचीना कोणाची आपल्याला आठवण येते. उदाहरणार्थ नानासाहेब वाचून मला पत्री सरकारमधील क्रांतीसिंह नाना पाटील आठवतात. बाकी देखील संदर्भ काही स्थानिक राजकारनाचे असू शकतात. देशासाठी घरादाराचा विचार न करणारी ती एक पिढी होती. त्यामुळे “लोक घरी येत ते मोठ्या आदराने बोलत. पण प्रपंचाचा गाडा रेटायला त्याचा काय उपयोग. कितीही मोठ नाव असलं तरी ते काही भाजून खाता येत नाही.” असली वास्तवदर्शी वाक्य मनाला भिडतात.
१९४४ नंतर कादंबरी एकदम १९५७ सालात येते. आता वातावरण एकदम बदलले आहे. तेव्हाची तरुण असणारी पिढी आता थोडी उताराला आहेत. आता संयुक्त महाराष्ट्र चळवळ व आगामी निवडणुका यावर भाष्य आहे प्रजा समाजवादी पक्ष, कम्युनिस्ट पक्ष, समाजवादी हे सर्व पक्ष महाराष्ट्राच्या राजकारणात किती प्रभावी होते हे आजच्या पिढीलाच काय आजच्या पत्रकरांना देखील लगेचच आठवणे अवघड आहे. ते या कादंबरीत आहे. राजकारणातील तिकीट देण्यासाठी केलेले डावपेच, पैसा व जातीचा वापर हा स्वतंत्र भारतातील दुसऱ्याच निवडणुकीपासून सुरु झाल्याचे यात दिसते.
पुढचा टप्पा १९६२ चा आहे. हा खऱ्या अर्थाने महाराष्ट्राच्या राजकारणाचा आहे कारण १९६० मध्ये महाराष्ट्राची निर्मिती झालेली असते. या भागात साखर कारखाने, शाळा, कॉलेज याच्या आजूबाजूला फिरणारे राजकारण, राज्याच्या केंद्रीय राजकारणातील यशवंतराव चव्हाणांची वाढती पकड. सत्ता व पैसा या ताब्यात ठेवण्याच्या संघर्षात हळूहळू स्वातंत्र्य चळवळीत प्राणाची बाजी लावणारे खरे योद्धे हळूहळू मागे पडत जात असल्याचे चित्र या काळात दिसते. तरीही त्यांची पकड ढिली झाल्याचे दिसत नाही. नानासाहेब शिरूर वकील, बापूसाहेब देशमुख, गोविंदराव, भोईटे पाटील, बुवासाहेब यांच्यातील अंतर्गत राजकारण उमलत आता प्रत्येकाचे मार्ग वेगळे झाले. बापूसाहेब यांच्याजवळ भूजाडीमामा, काशिनाथ ढोरमले, श्रीपतराव ढमाले, भुजंगराव निकम व इंदिराराजे देशमुख. हे तेच बापूसाहेब देशमुख जे ४२ च्या चळवळीत लोक तहसील कचेरीवरील मोर्चात शामिल होऊन अंगावर लाठ्या झेलत असतांना रक्त सांडत असतांना इंग्लिश साहित्याचा आस्वाद घेत वाड्याच्या खिडकीतून अगदी निवांत पाहात बसत. त्यांनाच आता कॉंग्रेस पक्षाचे अधिकृत तिकीट आमदारकीसाठी मिळाले होते.
नानासाहेब यांच्याजवळ निस्सार मोमीन त्याची पत्नी लीला, शाळीग्राम पाचपुते, आवडाबाई, राधाकिसन, अकबरभाई व जोडलेली असंख्य माणसे.
या काळात गरिबी कंठत असलेले गोविंदभाई जे ४२ च्या चळवळीत अग्रभागी होते ते वय व अपंगत्व यामुळे थकून गेलेले होते. पांडुरंग तिकोने नोकरीत असल्याने त्यांच्या राजकारणाच्या वावरावर मर्यादा होत्या. रावसाहेब पटवर्धन यांनी राजकारण सोडले होते. हि सर्व मंडळी ४२ च्या काळात राज्याच्या राजकारणात तळपणारी होती.
या काळातील एक बाब कादंबरी वाचतांना प्रकर्षाने जाणवते कि ६२ च्या काळात आजच्या सारखी प्रसारमाध्यमे नव्हती तेव्हा नेत्यांच्या येण्याने व त्यांच्या भाषणाने लोकात वैचारिक भूमिका घेतांना बदल होत असत. मते कोणाला द्यायची यात मोठा फरक पडत असे.
१९६२ च्या भारतातील या तिसऱ्या निवडणुकीत प्रजासमाजवादी पक्षाचे नानासाहेब हरतात व बापूसाहेब देशमुख कॉंग्रेसचे उमेदवार म्हणून विजयी होतात. यात २६५ पैकी २१४ जागा यशवंतराव चव्हाणांच्या पक्षाच्या अर्थात कॉंग्रेसच्या निवडून येतात. हि निवडणूक काही अंशी जातीवर होते किंवा प्रभावी उमेदवाराला पाडण्यासाठी लोकात भाषणातून जातीची पेरणी करून आधार घेतला जातो.
कादंबरीतील उल्लेख पुढीलप्रमाणे, “नवे मराठा युग सुरु झाले होते. त्याला मराठी राज्य म्हणणे, जबाबदारीने वागणे असे समजुतीने सुरु झाले होते. ब्राम्हनादी उच्च जातींचा वरचष्मा आधीच संपला होता. आता सरदार, सरंजामदार अशी मंडळीही नगण्य होऊन मध्यम मराठा वर्गाच्या प्राब्ल्याचे युग सुरु झाले होते. एक बहुसंख्य जात म्हणून ते स्वाभाविक होते आणि यशवंतरावांची समतोल दृष्टी असलेले नेतृत्व त्याला लाभलेले होते. इतर मध्यम जाती-जमाती यांचे स्थानही सत्तेत राखले जाईल याची काळजी घेण्यात आली होती. एक बहुमुखी व्यवस्था आकार घेऊ लागली होती.” (पेज४४३-४४४)
१९६२ हे वर्ष असे होते कि पहिल्यांदाच सत्तेच्या विकेंद्रीकरण तत्त्वातून जिल्हा परिषद व पंचायत समित्यांच्या निवडणुका लागलेल्या असतात. आतापर्यंत नानासाहेब बापूसाहेब यांची कार्यकर्ते म्हणून वागणारी मंडळी झेडपी अध्यक्ष, उपाध्यक्ष, पंचायत समिती सभापती, सदस्य अशा विविध पदांवर निवडून आलेली होती. दादासाहेब भोईटे पाटील जिल्हा परिषदेच्या उपाध्यक्षपदी निवडून आले. बापूसाहेबांची ओळख यशवंतराव चव्हाणांशी ज्या भूजाडीमामांनी करून दिली होती त्यांनाच पंचायत समितीसाठी बापूसाहेब पाठींबा देत नाहीत. खऱ्या अर्थाने ६२ हे वर्ष महाराष्ट्राच्या राजकारणाला कलाटणी देणारे वर्ष होते व कादंबरीत ते चांगलेच उमटून आलेय.
१९६८ चा हा चौथा टप्पा सुरु होतो... दादासाहेब तुकाराम भोईटे पाटील आता खासदार झालेले आहेत. नानासाहेब अजूनही कामगार शेतकरी साठी आंदोलनांच्या तयारीत आहेत. बापूसाहेब महसूल खात्याचे मंत्री झालेले आहेत... भूजाडीमामांची राजकारणातील स्थिती आता अधिकच खराब झालेली. कुठलेही पद नाही. अगदी स्वातंत्र्यसैनिक म्हणून सरकारकडून मिळणारे सन्मानपत्र देखील नाही. त्यासाठी ते बापूसाहेबांना मुंबईला भेटायला जातात. हे अधिकच वेदनादायी. ६० च्या काळात कॉलेज काढण्यासाठी धडपड करणारे शंकरनाना आता स्वतःसाठी पेट्रोल पंप पाहिजे म्हणून दादासाहेब-बापूसाहेब यांच्या घराच्या चकरा मारू लागतात. त्यांना तो मिळतो. बापूसाहेब व त्यांची पत्नी इंदिराराजे यांचे पती-पत्नीनात्यातील ताण मोकळे होऊन प्रकट होऊ लागल्याचे दिसते. इकडे बुवासाहेबांचे राजकारण पद्धतशीरपणे संपवले. अगदी हनी trap करून संपवले.नंतर परत काही वर्षांनी ५१ हजारांची थैली देऊन त्यांचा जाहीर सत्कार पण केला जातो. नानासाहेब ज्यांच्या नेतृत्वात हि सर्व मंडळी ४२ चा लढा लढली होती ते आता एकाकी होत असल्याचे चित्र दिसते. स्वतःच्या मुलाला जयप्रकाशला इंजिनियरिंगला अर्धा टक्का कमी पडत असतांना नानासाहेब स्वातंत्र्यसैनिक असलेले प्रमाणपत्र घेण्यासही तयार नव्हते. अखेर तो स्वतःच IIT परीक्षा पास होऊन पवईत लागतो. आता भोईटे पाटलांचा चिरंजीव अंकुश भोईटे यांचे पुण्यातील कॉलेज निवडणुकीतून आगमन झाले होते. शरद पवारांचा संदर्भ येतो.
हिंदू मुस्लीम दंगल व त्यामुळे धार्मिक प्रवृत्तीच्या विचारसरणीला मिळणारे खतपाणी तसेच दलित व सवर्ण यातील जातीय तेढ, अन्यायाचा बदला..मुन्तोडेचे बदला घेणे या बाबी येतात. इकडे नानासाहेब तत्व व विचार यापायी चांगले मित्र तोडत आहेत ..नाकारत जातात अखेर पदमश्री देखील नाकारतात.
१९७५ ... पाचवा टप्पा - आणीबाणीचे वर्ष. या भागात पहिल्यांदाच ताम्रपट शब्द वाचायला मिळतो. दादासाहेब भोईटे पाटील यांच्या बंगल्याचे नाव असते ताम्रपट. स्वातंत्र्य मिळून पंचवीस वर्ष झाली त्यानिमित्त स्वातंत्र्यसैनिकांना या वर्षी पंतप्रधान इंदिरा गांधी यांच्या हस्ते ताम्रपट प्रदान करण्यात आले होते. त्यानंतर बंगल्याचे हे नामकरण कार्यकर्त्यांनी केले. ७२ च्या विधानसभा निवडणुकीनंतर बापूसाहेबांना मंत्रिपद मिळाले नाही. केंद्रात यशवंतरावांची ताकद कमी होत गेली. इंदिरा गांधींचा प्रभाव वाढत गेला. आणीबाणीत संघाच्या व इतर विरोधी पक्षाच्या लोकांना होणारी अटक. कुटुंब नियोजनाचा सक्तीचा कार्यक्रम, संजय गांधी आदी येतात. आणीबाणीची भीती काही लोकांच्या मनात वावरते. ते सतत पोलीस व अटकेच्या दडपणाखाली वावरतात. तर गोरगरीब सामान्य जनतेला त्याचे काहीच वाटत नाही. त्यांचे प्रश्न व त्यांचे जीवन यात काहीच बदल झालेला नसतो. दादासाहेबांनी केंद्रात जुळवून घेतले. आता मुलाला राजकारणात आणण्याची त्यांची तयारी सुरु झाल्याची दिसते. इकडे नानासाहेब यांचा मुलगा आय आय टी करून सामाजिक कामांकडे वळतो.
१९७९ हा शेवटचा टप्पा- आणीबाणी उठून निवडणुका झालेल्या असतात. बापूसाहेब विधानसभा हरतात. पाचशे मतांनी भोईटे यांचा मुलगा अंकुश निवडून येतो. बाप खासदार, पोरग आमदार बनते. जिल्हाभर भोईटेयांचे वर्चस्व वाढते. जनता पक्षाच्या मदतीने राज्यात पवारांच्या नेतृत्वात पुलोदचे सरकार तयार होते. खासदार भोईटे यशवंतराव चव्हाणांची सोबत सोडून इंदिरा गांधींच्या गटात थांबणे पसंत करतात. तरी इंदिरा गांधींविषयी अर्थात त्यांच्या राजकारण करण्याच्या पद्धतीविषयी कायम मनात आशंका असते. केव्हा गेम होईल सांगता यायचे नाही अशी स्थिती. बापूसाहेब पुलोदमध्ये मंत्री होतात. पुन्हा नाराज मंडळी त्यांना जोडली जातात.
---------
नानासाहेब, दादासाहेब, बापूसाहेब या तिघांचे रस्ते वेगळे, ध्येय एकच पण मार्ग वेगळे. लवकर व कन्फर्म यश देणारा मार्ग निवडायच्या नादात मूल्य, नैतिकता या तडजोडीच्या बाबी तरी ठरतात either त्यांना जागा तरी नसते. सत्तेच्या प्रांगणात संस्थात्मक पातळीवर अगदी कडेकोट बंदोबस्त लाऊन इकडची काडी तिकडे न होऊ देणारे दादासाहेब वैयक्तिक आयुष्यातील घटनांमुळे शेवटी जीवनाच्या तत्वज्ञानात समाधान कशात आहे या तुम्हा आम्हा सामन्य जनतेला पडणाऱ्या प्रश्नापाशी येऊन थांबतात. नानासाहेब, भूजाडीमामा, बापूसाहेब हे देखील आपला निवडलेला मार्गावर त्यांच्या पद्धतीने विचार करतातच. कुठलेही नाट्य न येऊ देता, कोणतीही कलाटणी न येऊ देता, कोणत्याही ठोस निष्कर्षावर न येता, कादंबरी संपते. ते सर्व वाचकाने ठरवू देत..काय चूक काय बरोबर अशी सरधोपट मांडणी नसल्याने निष्कर्ष तरी कसा काढणार. त्यामुळे विविध शक्यअशक्यतांचे काहूर वाचकाच्या मनात उमटवून लेखक थांबतो.
...............
सुरुवातीचा ४२ व ५८ चा भाग वगळला तर पुस्तक थोडे रेंगाळत जाते... ग्रीप घेत नाही थोडे शॉर्ट केले असते, काही कंटेन वगळला असता तर अजून गोळीबंद झाले असते. त्या तुलनेत सातपाटील बऱ्यापैकी आटोपशीर आहे. कदाचित काळाचे बदलत जाणारे राजकीय, सांस्कृतिक, नैतिक वैचारिक बदल हे ज्या पद्धतीने हळूहळू होत जातात ते कालानुक्रमे टिपण्याचा हा प्रयत्न असावा. चिंतन, मीमांसा व मनोविश्लेषण या बाबी अजून वाढवता आल्या असत्या. घटना कमी करून ते आले असते तर अजून बरे झाले असते.
एकूणच देशमुख व शहाण्णव कुळी यांच्यातील स्रीयांच्या प्रश्नांच्या विविध छटा यात मांडलेल्या आहेत. पार गडगंज श्रीमंत असो, राजघराण्यातील असो, राजकीय वर्तुळातील असो, गरीब असो सगळ्यांच्या आपल्या काहीना काही समस्या आहेतच. या कादंबरीतील विविध स्री पात्रांवर देखील भरपूर काही लिहिण्यासारखे आहे. इंदिराराजे नावाचे पात्र त्याच्या अंगभूत वैशिष्ट्यांसह डोळ्यापुढे उभे राहते. काही वेळा तर असे वाटते कि कदाचित बापूसाहेबांना बाजूला करून इंदिराराजेच राजकारणाची सूत्रे हाती घेतात कि काय पण तसे होत नाही. या कादंबरीचा पुढचा भाग खरे तर पठारे सरांनी लिहायला हवा. पात्र व पार्श्वभूमी तीच ठेऊन १९७९ ते २०२२ असा भव्य पट पुन्हा उभा केल्यास अप्रतिम राहील.
 |
| ताम्रपटच्या जुन्या आवृत्तीचे मुखपृष्ठ |
कादंबरी वाचतांना त्यातही नानाचे पात्र पुढे आले कि वाटत राहते गांधी नेहरू आदी मंडळींनी स्वातंत्र्य प्राप्तीसाठी ज्या विचारांची बैठक दिली होती ती तेव्हढ्यापुरतीच ठेऊन ही मंडळी नवीन विचार व प्रहावांना सामोरे का नाही गेली? नवीन प्रश्न व विचार तेच यातून तर हा पेच झाला नसावा? पण ते तरी आपला मार्ग व ध्येय का बदलतील? बर दादासाहेब सारख्यांनी बदलत्या परिस्थितीनुसार स्वतःत बदल करून व उधळ्त्या वारूवर स्वार होऊन देखील ते आयुष्याच्या शेवटी पुन्हा समाधान शोधतच होते कि मग नाना तरी काय चुकले? अर्थात दोन्ही तिन्ही जन आपापल्या निवडलेल्या मार्गाबद्दल तरी कुठे ठाम राहतात. ठाम कुठे काय असते जीवनात?
पूर्वीच्या काळी राजे देत असलेले ताम्रपट तरी काळाच्या ओघात भले टिकले जरी असले पण त्यांच्यावरील मजकूर कुठे शाश्वत राहिला. ताम्रपटावर नाव कोरले असून देखील जर शेवटी सर्वच काही टिकत नसेल तर कशाला काय अर्थ आहे? असे अनेक विचार निर्माण करून हि कादंबरी आपल्याला सम्रुद्ध करते.
- समाधान महाजन
.jpeg)
